Can Chi

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

http://vi.wikipedia.org/wiki/Can_Chi

Can Chi (Trung: 干支^{(Can Chi)}/ Gānzhī), đôi khi gọi dài dòng là Thiên Can Địa Chi (Trung: 天干地支^{(Thiên Can
Địa Chi)}/ Tiāngān dìzhī) hayThập Can Thập Nhị Chi (Trung: 十干十二支^{(Thập Can
Thập Nhị Chi)}/ Shí gàn shí'èrzhī), là hệ thống đánh số thành chu kỳ được dùng tại các nước có nền văn hóa Á Đông như: Trung Quốc, Việt Nam, Hàn Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản và một số quốc gia khác. Nó được áp dụng với tổ hợp chu kỳ sáu mươi (60) trong âm lịch nói chung để xác định tên gọi của thời gian (ngày, giờ, năm, tháng) cũng như trong chiêm tinh học. Người ta cho rằng nó có xuất xứ từ thời nhà Thương ở Trung Quốc^[1].

Mục lục

[ẩn]

· 1 Can

o 1.1 Ý nghĩa

o 1.2 Danh sách 10 can

· 2 Chi

o 2.1 Ý nghĩa

o 2.2 Danh sách 12 Chi

o 2.3 Giờ Âm Lịch - Dương Lịch

· 3 Kết hợp Can Chi

o 3.1 60 tổ hợp Can Chi

o 3.2 Bảng "Chu kỳ 60 năm"

· 4 Xem thêm

· 5 Tài liệu tham khảo

· 6 Liên kết ngoài

[sửa]Can

[sửa]Ý nghĩa

Can được gọi là Thiên Can (tiếng Hán: 天干; pinyin: tiāngān) hay Thập Can (tiếng Hán: 十干; pinyin: shígān) do có đúng mười (10) can khác nhau. Can cũng còn được phối hợp với Âm-Dương và Ngũ hành.

[sửa]Danh sách 10 can

Số	Can	Việt	Hoa	Nhật	Âm-Dương	Hành
1	甲	giáp	jiǎ	kinoe	Dương	Mộc
2	乙	ất	yǐ	kinoto	Âm	Mộc
3	丙	bính	bǐng	hinoe	Dương	Hỏa
4	丁	đinh	dīng	hinoto	Âm	Hỏa
5	戊	mậu	wù	tsuchinoe	Dương	Thổ
6	己	kỷ	jǐ	tsuchinoto	Âm	Thổ
7	庚	canh	gēng	kanoe	Dương	Kim
8	辛	tân	xīn	kanoto	Âm	kim
9	壬	nhâm	rén	mizunoe	Dương	Thủy
10	癸	quý	guǐ	mizunoto	Âm	Thủy

[sửa]Chi

[sửa]Ý nghĩa

Chi hay Địa Chi (Hán: 地支; pinyin: dìzhī) hay Thập Nhị Chi (Hán: 十二支, shíèrzhī) do có đúng thập nhị (mười hai) chi. Đây là mười hai từ chỉ 12 con vật của hoàng đạo Trung Quốc dùng như để chỉ phương hướng, bốn mùa, ngày, tháng, năm và giờ ngày xưa (gọi là canhgấp đôi giờ hiện đại). Việc liên kết các yếu tố liên quan đến cuộc sống con người với Chi là rất phổ biến ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á.

[sửa]Danh sách 12 Chi

Số	Chi	Việt	Hoa	Nhật	Triều	Hoàng đạo¹	Hướng	Mùa	Tháng âm lịch	Giờ²
1	子	tý	zǐ	ne	자	chuột	0° (bắc)	đông	11 (đông chí)	12 (nửa đêm)
2	丑	sửu	chǒu	ushi	축	bò (trâu)	30°	đông	12	2 giờ đêm
3	寅	dần	yín	tora	인	hổ	60°	xuân	1	4 giờ sáng
4	卯	mão	mǎo	u	묘	thỏ (mèo)	90° (đông)	xuân	2 (xuân phân)	6 giờ sáng
5	辰	thìn	chén	tatsu	진	rồng	120°	xuân	3	8 giờ sáng
6	巳	tỵ	sì	mi	사	rắn	150°	hè	4	10 giờ sáng
7	午	ngọ	wǔ	uma	오	ngựa	180° (nam)	hè	5 (hạ chí)	12 (giữa trưa)
8	未	mùi	wèi	hitsuji	미	cừu (dê)	210°	hè	6	2 giờ trưa
9	申	thân	shēn	saru	신	khỉ	240°	thu	7	4 giờ chiều
10	酉	dậu	yǒu	tori	유	gà	270° (tây)	thu	8 (thu phân)	6 giờ chiều
11	戌	tuất	xū	inu	술	chó	300°	thu	9	8 giờ tối
12	亥	hợi	hài	i	해	lợn	330°	đông	10	10 giờ tối

^[2] ^[3] ^[4]

[sửa]Giờ Âm Lịch - Dương Lịch

Tương truyền ngày xưa có một người tên Đại Nhiêu đã lập ra Thập Can và Thập Nhị Chi để giúp người ta tính toán thời gian. Việc tính giờ cũng có liên quan đến tập tính của 12 loài vật:

§ Tý (23-1 giờ): Lúc chuột đang hoạt động mạnh.

§ Sửu (1-3 giờ): Lúc trâu chuẩn bị đi cày.

§ Dần (3-5 giờ): Lúc hổ hung hãn nhất.

§ Mão (5-7 giờ): Lúc trăng sáng nhất (mắt thỏ ngọc).

§ Thìn (7-9 giờ): Lúc đàn rồng quây mưa (quần long hành vũ).

§ Tỵ (9-11 giờ): Lúc rắn không hại người.

§ Ngọ (11-13 giờ): Ngựa có dương tính cao nên được xếp vào giữa trưa.

§ Mùi (13-15 giờ): Lúc cừu ăn cỏ không ảnh hưởng tới việc cây cỏ mọc lại.

§ Thân (15-17 giờ): Lúc khỉ thích hú.

§ Dậu (17-19 giờ): Lúc gà bắt đầu vào chuồng.

§ Tuất (19-21 giờ): Lúc chó phải trông nhà.

§ Hợi (21-23 giờ): Lúc lợn ngủ say nhất.

^[5]

[sửa]Kết hợp Can Chi

[sửa]60 tổ hợp Can Chi

Người ta ghép một can với một chi để tạo thành tên gọi chính thức của những cái cần đặt tên (ngày, giờ, tháng, năm v.v...) bắt đầu từ can Giáp và chi Tý tạo ra Giáp Tý, sau đó đến can Ất và chi Sửu tạo ra Ất Sửu và cứ như vậy cho đến hết (Bính,..., Quý) và (Dần ..., Hợi). Hết can (hoặc chi) cuối cùng thì nó tự động quay trở lại cho đến tổ hợp cuối cùng làQuý Hợi. Có tổng cộng 60 (bằng bội số chung nhỏ nhất của 10 và 12) tổ hợp khác nhau của 10 can và 12 chi. Một chi có thể ghép với năm can và một can là sáu chi. 60 tổ hợp can chi là:

1. Giáp Tý

2. Ất Sửu

3. Bính Dần

4. Đinh Mão

5. Mậu Thìn

6. Kỷ Tỵ

7. Canh Ngọ

8. Tân Mùi chu kỳ 60 năm
9. Nhâm Thân

10. Quý Dậu

11. Giáp Tuất

12. Ất Hợi

13. Bính Tý

14. Đinh Sửu

15. Mậu Dần

16. Kỷ Mão

17. Canh Thìn

18. Tân Tỵ

19. Nhâm Ngọ

20. Quý Mùi

21. Giáp Thân

22. Ất Dậu

23. Bính Tuất

24. Đinh Hợi

25. Mậu Tý

26. Kỷ Sửu

27. Canh Dần

28. Tân Mão

29. Nhâm Thìn

30. Quý Tỵ

31. Giáp Ngọ

32. Ất Mùi

33. Bính Thân

34. Đinh Dậu

35. Mậu Tuất

36. Kỷ Hợi

37. Canh Tý

38. Tân Sửu

39. Nhâm Dần

40. Quý Mão

41. Giáp Thìn

42. Ất Tỵ

43. Bính Ngọ

44. Đinh Mùi

45. Mậu Thân

46. Kỷ Dậu

47. Canh Tuất

48. Tân Hợi

49. Nhâm Tý

50. Quý Sửu

51. Giáp Dần

52. Ất Mão

53. Bính Thìn

54. Đinh Tỵ

55. Mậu Ngọ

56. Kỷ Mùi

57. Canh Thân

58. Tân Dậu

59. Nhâm Tuất

60. Quý Hợi

[sửa]Bảng "Chu kỳ 60 năm"

Bảng tra nhanh: Chu kỳ Can Chi 60 năm

	Giáp	Ất	Bính	Đinh	Mậu	Kỷ	Canh	Tân	Nhâm	Quý
Tý	1		13		25		37		49
Sửu		2		14		26		38		50
Dần	51		3		15		27		39
Mão		52		4		16		28		40
Thìn	41		53		5		17		29
Tỵ		42		54		6		18		30
Ngọ	31		43		55		7		19
Mùi		32		44		56		8		20
Thân	21		33		45		57		9
Dậu		22		34		46		58		10
Tuất	11		23		35		47		59
Hợi		12		24		36		48		60

[sửa]Xem thêm

§ Mười hai con giáp

§ Chu kỳ 60 năm

§ Lịch Trung Quốc

§ Ngũ hành

[sửa]Tài liệu tham khảo

1. ^ “Ngũ hành và can chi”. Truy cập 14 tháng 11, 2008.

2. ^ Trong ngoặc là tên con vật tượng trưng của người Việt

3. ^ Giờ lấy tương đối do nó thay đổi theo từng tháng trong năm, với dung sai so với giờ trong bảng khoảng ±20 phút.

4. ^ Về nghĩa của các con vật gán cho các chi thì chi thứ tự nghĩa Việt Nam là mão (tức là con mèo) trong khi nghĩa Trung Hoa là thố (tức là con thỏ). Cho đến nay chưa thấy có tài liệu đáng tin cậy nào giải thích sự khác nhau này.

5. ^ “"12 con giáp" và ý nghĩa tượng trưng”. Truy cập 3 tháng 2, 2008.